Η απαρχή του πρώτου Ελληνικού Ορθόδοξου Ναού στο Λονδίνο χρονολογείται στα τέλη του 17ου αιώνα. Ο λόγος της ίδρυσής του ήταν η αυξανόμενη επέκταση και εγκατάσταση της Ελληνικής Κοινότητας στο City του Λονδίνου. Το 1674, ένας Ελληνορθόδοξος ιερέας, ο Πάτερ Δανιήλ Βούλγαρης, μαζί με άλλους Έλληνες πολίτες του Λονδίνου ζήτησε από τους συμβούλους του Βασιλιά Κάρολου Β΄, να τους δοθεί άδεια «να αναγερθεί ένας ναός σε οποιοδήποτε μέρος της πόλης του Λονδίνου, όπου θα μπορούσαν να ασκούν ελεύθερα το θρησκευτικό τους δικαίωμα και τα λατρευτικά τους καθήκοντα σύμφωνα με τους κανόνες της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας». Η άδεια δόθηκε το 1675 και η ανέγερση του ναού ξεκίνησε το 1677. Η αποπεράτωσή του έγινε το 1681 κι ο Ιερός Ναός αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ιθύνων νους και η κινητήριος δύναμη για την ίδρυσή του, αλλά και τη συγκέντρωση χρημάτων για την ανέγερσή του, ήταν ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Σάμου κ.κ Ιωσήφ Γεωργίνης με καταγωγή από το νησί της Μήλου.

Ο Ναός βρισκόταν στην περιοχή του Hog Lane στο Soho που τότε αποτελούσε την άκρη της πόλης του Λονδίνου. Ο δρόμος έκτοτε ονομάστηκε Greek Street (οδός των Ελλήνων). Εκείνη την εποχή οι περισσότεροι Έλληνες κατοικούσαν και εργάζονταν στο City του Λονδίνου ή γύρω από τα λιμάνια του Τάμεση. Ως εκ τούτου, η τοποθεσία του Ιερού Ναού δεν εξυπηρετούσε τους πιστούς, δεδομένου ότι βρισκόταν πολύ μακριά από τις περιοχές όπους κατοικούσαν και εργάζονταν οι περισσότεροι Έλληνες. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσαν εύκολα να παρευρίσκονται τακτικά στις Θείες Λειτουργίες και στις Ιερές Ακολουθίες σε μια δυσπρόσιτη για εκείνους περιοχή του Λονδίνου. Λόγω αυτής της κατάστασης, ο Ιερός Ναός πουλήθηκε το 1682 σε Γάλλους Προτεστάντες Ουγενότους που είχαν καταφύγει στην Αγγλία ως πρόσφυγες.

Το κτίριο κατεδαφίστηκε το 1934, αλλά η επιγραφή που μνημόνευε την ίδρυση της πρώτης ελληνορθόδοξης εκκλησίας του Λονδίνου σώζεται ακόμα και βρίσκεται στο αριστερό μέρος του νάρθηκα του Καθεδρικού Ναού της Αγίας Σοφίας (στην είσοδο του Ιερού Ναού).

Το 1712 ο Πατριάρχης της Αλεξάνδρειας Σαμουήλ Καπασούλης απέστειλε τον Μητροπολίτη Θηβών Αρσένιο στο Λονδίνο για να ζητήσει βοήθεια για το Πατριαρχείο από τη Βασίλισσα Άννα της Αγγλίας.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Λονδίνο, ο Μητροπολίτης Αρσένιος ήρθε σε επαφή με τους «Ανωμότους» μια ομάδα Αγγλικανών κληρικών που αρνήθηκαν να ορκιστούν πίστη στην πρόσφατα αποκατεστημένη Αγγλική μοναρχία, ωστόσο συνέχιζαν να παρέχουν τις υπηρεσίες τους ως ιερείς και επίσκοποι.

Στόχος του Μητροπολίτη Αρσένιου ήταν να διαπραγματευτεί μια ένωση μεταξύ της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Αγγλικανών «Ανωμότων». Θεώρησε ότι η ίδρυση μιας Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αγγλία θα τον βοηθούσε σε αυτή την αποστολή, γι' αυτό μετέτρεψε ένα σπίτι στο Λονδίνο σε Ελληνικό παρεκκλήσι, όπου και τελούσε την Ορθόδοξη Θεία Λειτουργία κάθε Κυριακή.

Η διάλυση της πρώτης Ορθόδοξης Εκκλησίας το 1682 και μετέπειτα το κλείσιμο του προσωρινού παρεκκλησίου του Μητροπολίτη Αρσενίου σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να καλυφθούν οι πνευματικές ανάγκες της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας του Λονδίνου. Έτσι οι Έλληνες δεν είχαν άλλη επιλογή από το να εκκλησιάζονται στο Ρωσικό Παρεκκλήσι που αρχικά ιδρύθηκε στην περιοχή Strand του Λονδίνου. Στη συνέχεια, μετακόμιζε σε διάφορες τοποθεσίες στο κεντρικό Λονδίνο (West End) όπως το Burlington Arcade, Great Portland Street και τέλος στην οδό 32 Welbeck Street μέσα στην Αυτοκρατορική Πρεσβεία της Ρωσίας. Κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, το Ρωσικό Παρεκκλήσι είχε Κύπριους αρχιμανδρίτες, όπως ο Πάτερ Γεννάδιος και ο ανιψιός του, Πάτερ Βαρθολομαίος Κασσάνος. Το Παρεκκλήσι λειτουργούσε, επίσης, ως ληξιαρχείο για γεννήσεις, γάμους και θανάτους για την Ελληνική Κοινότητα του Λονδίνου.

Το Παρεκκλήσι της Ρωσικής Πρεσβείας

Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Έλληνες του Λονδίνου είχαν μετατραπεί από μια ασήμαντη και κυρίως προσωρινή μειονότητα σε μια μόνιμη και ισχυρή εμπορική και επιχειρηματική κοινότητα. Εμπνευσμένοι από ένα Έλληνα ιερέα, τον πατέρα Γαλακτίωνα Γαλάτη και υπό την αιγίδα των Ελλήνων επιχειρηματιών του City ο πατέρας Γαλακτίωνας μίσθωσε μια αίθουσα στο Finsbury Circus για να τελούνται οι Ορθόδοξες Θείες Λειτουργίες.

Στην συνέχεια, πολλοί από τους οι κατόχους και διοικητές των επιχειρήσεων της εποχής που είχαν επαγγελματικούς χώρους στο Finsbury Circus, αποφάσισαν να ιδρύσουν ένα Ελληνορθόδοξο παρεκκλήσι, αφιερωμένο στον Σωτήρα Χριστό, ως ένδειξη ευχαριστίας για την απελευθέρωση της Ελλάδας κατά την Επανάσταση του 1821. Το παρεκκλήσι βρισκόταν στο πρώτο όροφο της ναυτιλιακής εταιρείας των Αδελφών Ράλλη και Αρχιμανδρίτης ήταν ο Πάτερ Διονύσιος Ξενάκης από τη Χίο.

Το Ελληνικό Παρεκκλήσι στο ναυτιλιακό γραφείο των Αδελφών Ράλλη, 9 Finsbury Circus, Λονδίνο

Ήδη από το 1843, το παρεκκλήσι στον αριθμό 9 του Finsbury Circus ήταν πολύ μικρό για να καλύψει τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της Ελληνορθόδοξης κοινότητας του Λονδίνου. Για τον λόγο αυτό, λοιπόν, συγκροτήθηκε Επιτροπή αποτελούμενη από κορυφαίους Έλληνες εμπόρους και επιχειρηματίες της εποχής υπό την επίβλεψη του Παντία Σ. Ράλλη. Τον Ιούλιο του 1846, αυτή η Επιτροπή, η οποία έγινε γνωστή ως «το Αδελφάτο», συμφώνησε να οικοδομήσει μια μόνιμη Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στο Λονδίνο, χρηματοδοτούμενη από εθελοντικές συνεισφορές της Ελληνικής Κοινότητας.

Βρέθηκε μια κατάλληλη τοποθεσία, εντός του City του Λονδίνου στoν αριθμό 82 της Winchester Street στο London Wall. Ο διάσημος Έλληνας αρχιτέκτονας και πρύτανης της Σχολής Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών, Λύσανδρος Καφτανζόγλου, ανέλαβε να σχεδιάσει την εκκλησία, αφιερωμένη και πάλι στον Σωτήρα. Ο Ναός του Σωτήρος τέλεσε την πρώτη Θεία Λειτουργία τα Χριστούγεννα του 1849 και τράβηξε μεγάλη προσοχή επειδή σχεδιάστηκε σε βυζαντινό ρυθμό, που ήταν σχεδόν άγνωστος στο Λονδίνο εκείνη την εποχή.

Το 1870 οι ανάγκες της Ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου ήταν πολλαπλάσιες, δεδομένου ότι ο αριθμός των Ελλήνων στο Λονδίνο είχε αυξηθεί κατακόρυφα από μερικές εκατοντάδες σε χιλιάδες. Οι έμποροι και οι επιχειρηματίες είχαν αρχίσει να μετακομίζουν μαζί με τις οικογένειες τους σε κατοικίες έξω από το City προς το κέντρο (West End) καθώς και σε περιοχές γύρω από το Hyde Park, το Bayswater και το Holland Park. Αυτό έδωσε στο «Αδελφάτο της Εκκλησίας» το έναυσμα να χτίσει έναν νέο, μεγαλύτερο Ναό για τους Ορθόδοξους πιστούς. Στη Γενική Συνέλευση της Κοινότητας τον Ιανουάριο του 1874, υπήρξε συμφωνία για την τοποθεσία, τη χρηματοδότηση, καθώς και την ανέγερση της Νέου Ελληνικού Ορθόδοξου Ναού στο Bayswater.

Συγκροτήθηκε «Οικοδομική Επιτροπή» υπό τον Πρόεδρο Εμμανουήλ Μαυροκορδάτο, μαζί με των Κωνσταντίνο Ιωνίδη, Σοφοκλή Κωνσταντινίδη, Πέτρο Ροδοκανάκη, Παρασκευά Σεκιάρη και Δημήτριο Σκύλιτζη. Συστάθηκε, επίσης, μια «Οικονομική Επιτροπή» υπό τον Αντώνιο Ράλλη για την επίβλεψη των δαπανών και των εθελοντικών συνεισφορών από τα μέλη της Ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου.

Η Επιτροπή βοηθήθηκε, επίσης, στο έργο της από τον νομικό και διάσημο Άγγλο βυζαντινολόγο Edward Freshfield. Ανέθεσε δε στον αρχιτέκτονα John Oldrid Scott να σχεδιάσει έναν ναό σε βυζαντινό ρυθμό, τον οποίο αφιέρωσαν στην Του Θεού Αγία Σοφία. Ο John Oldrid Scott εξειδικευόταν στη γοτθική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αλλά τα σχέδιά του για τον Νέο Ελληνικό Ναό στο Bayswater φιλοδοξούσαν να ανακαλέσουν την μεγαλοπρέπεια της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

Προκειμένου η δαπάνη να μην υπερβεί την αρχική εκτίμηση, η Επιτροπή προχώρησε σε ακριβή προκαταρκτική μελέτη κάθε πτυχής όλων των οικοδομικών εργασιών. Οι ποσότητες, οι μετρήσεις, τα υλικά και ο πλήρης σχεδιασμός έγιναν με τόση λεπτομέρεια που είχαν ήδη εκπονηθεί 600 αρχιτεκτονικά και κατασκευαστικά σχέδια, πριν την έναρξη της οικοδομικής σύμβασης, την οποία η Επιτροπή ανέθεσε στους Kirk & Randall of Woolwich, τον Μάιο του 1877.

Σχέδιο σύμβασης που δείχνει την είσοδο της εκκλησίας, υπογεγραμμένο από τον αρχιτέκτονα John Oldrid Scott (Συλλογή Σχεδίων RIBA)

Τον Ιούνιο του 1877 τέθηκαν τα θεμέλια του Ιερού Ναού και ένα μήνα μετά, στις 18 Ιουλίου του ίδιου έτους, τέθηκε ο θεμέλιος λίθος από τον Ευστράτιο Ράλλη, τον σεβαστό άρχοντα της Ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου. Το ασημένιο μυστρί που χρησιμοποιήθηκε στην τελετή για την τοποθέτηση των θεμελίων του Ιερού Ναού φυλάσσεται σήμερα στο Σκευοφυλάκιο.

Την 1η Ιουνίου 1879, ο Αρχιμανδρίτης Ιερώνυμος Μυριανθεύς γιόρτασε την πρώτη Θεία Λειτουργία στον νέο Ναό της Του ΘεούΑγίας Σοφίας, ανήμερα της Πεντηκοστής. Μετά την ολοκλήρωση του μεγαλύτερου μέρους του εσωτερικού, ο Ναός καθαγιάστηκε στις 5 Φεβρουαρίου 1882 από τον Αρχιεπίσκοπο Κέρκυρας Αντώνιο Χαριάτη.

Το εσωτερικό της Νέας Εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, από το αγγλικό περιοδικό αρχιτεκτονικής Builder, 1882

Η ιστορία του εσωτερικού του Καθεδρικού Ναού παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον:

Η ξυλογλυπτική και το μάρμαρο της ναού φιλοτεχνήθηκαν από τους William Farmer και William Brindley. Χρησιμοποίησαν μεγάλες ποσότητες σκούρου πράσινου μαρμάρου από την Τήνο, πιο σκούρες ταινίες από μάρμαρο Portoro για την επένδυση και ανοιχτό μάρμαρο Fosterley για τις πλίνθους. Το τέμπλο που σχεδιάστηκε από τον ίδιο αρχιτέκτονα του ναού, John Oldrid Scott, έχει ύψος περίπου 7,6 μέτρα και είναι κατασκευασμένο από καναδέζικη καρυδιά και είναι εμπλουτισμένο και με άλλα είδη ξύλου διαφόρων χρωμάτων, καθώς και με φίλντισι.

Τα ένθετα πάνελ του τέμπλου είναι όλα φιλοτεχνημένα από τον Βαυαρό καλλιτέχνη Ludwig Thiersch, ο οποίος ήταν καθηγητής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ζωγράφισε, επίσης, τη μεγάλη ελαιογραφία στο «Νότιο» εγκάρσιο, στον δεξιό τοίχο δίπλα στο τέμπλο, με τίτλο «ἄφετε τὰ παιδία ἔρχεσθαι πρός με» το 1881. Ο νατουραλιστικός ρυθμός του Ludwig Thiersch είχε ήδη εισαχθεί στις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Βιέννης, στην Αγία Πετρούπολη, στην Καρλσρούη, καθώς και στον Άγιο Νικόδημο στην Αθήνα.

Στο δάπεδο το μωσαϊκό του δικέφαλου αετού που αποτελεί σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τοποθετήθηκε το 1889 μετά τον καθαγιασμό του Ιερού Ναού.

Το ψηφιδωτό στον τρούλο της εκκλησίας απεικονίζει τον Χριστό Παντοκράτορα και τους Αγίους Αποστόλους. Επίσης τα Σεραφείμ, τα Χερουβείμ και οι μορφές του Μωυσή και του Ααρών που διακοσμούν το Άγιο Βήμα ξεκίνησαν να φιλοτεχνούνται το 1891 και ολοκληρώθηκαν το 1893. Το έργο πραγματοποιήθηκε από τον G.M Mecenero με βάση τα σχέδια του Βρετανού ζωγράφου Arthur George Walker.

Περαιτέρω ψηφιδωτά προστέθηκαν στο Ιερό του Ναού και στις αψίδες του από τον Ρώσο καλλιτέχνη μωσαϊκών Μπόρις Ανρέπ το 1926. Εκείνος διακόσμησε, επίσης, και άλλα σημεία του Ιερού Ναού μεταξύ των ετών 1932 και 1956. Αρχικά ο Ανρέπ ήταν καθηγητής νομικής στην Αγία Πετρούπολη, μετέπειτα ωστόσο ανέπτυξε ενδιαφέρον για τη βυζαντινή τέχνη και τα ψηφιδωτά.

Από τα μέσα έως τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μια σειρά από ψηφιδωτά Αγίων προστέθηκαν στην είσοδο του Καθεδρικού Ναού από τους Έλληνες καλλιτέχνες μωσαϊκών Σωτήρη Βάρβογλη και Φάνη Μαυρίδη.

Ο εντυπωσιακός τρισδιάστατος ασημένιος σταυρός, με ρουμπινί χρώματος καντήλια, δωρίσθηκε στον Ναό από τη μητέρα του Εμμανουήλ Μαυροκορδάτου το 1896. Μερικά από τα 279 σκαλισμένα δρύινα στασίδια χρονολογούνται προ του Ναού της Αγίας Σοφίας, αφού μεταφέρθηκαν εκεί από τον ναό του Σωτήρος στο City του Λονδίνου.

Το 1922, ο Ναός ορίστηκε ως Καθεδρικός Ναός από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη και Εκκλησία της νεοσύστατης Μητρόπολης Θυατείρων που πήρε το όνομά της από την αρχαία Έδρα των Θυατείρων της Μικράς Ασίας, έχοντας στην δικαιοδοσία της την περιοχή της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης.

Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, το Λονδίνο αποτέλεσε την έδρα της Ελληνικής εξόριστης κυβέρνησης και η Αγία Σοφία υπήρξε ο «Καθεδρικός Ναός του Ελληνικού Έθνους».

Η Κρύπτη του Ναού επιτάχθηκε ως καταφύγιο σε περίπτωση αεροπορικής επιδρομής και το κτίριο υπέστη ζημιές από βόμβες και θραύσματα αντιαεροπορικών βλημάτων που τρύπησαν τον τρούλο. Οι επισκευές ολοκληρώθηκαν το 1953.

Ο Καθεδρικός Ναός καταχωρήθηκε για πρώτη φορά ως διατηρητέο κτίριο Αγγλικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 1987 και απέκτησε το καθεστώς του Πρώτου Βαθμού το 2010.

Το 2006 ο χώρος κάτω από το Ιερό (διπλά στην Κρύπτη) μετατράπηκε σε μικρό μουσείο, υπό την αιγίδα του Επισκόπου Ναζιανζού Θεοδώρητου, με δωρεά από το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη. Το μουσείο εκθέτει παλαιά άμφια, βιβλία, εικόνες και εκκλησιαστικά είδη από τη συλλογή του Καθεδρικού Ναού και είναι επισκέψιμο κατόπιν συνεννόησης και ραντεβού.

1879 – 1886: Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ιερώνυμος Μυριανθεύς (1838-1898)

1886 – 1894: Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ζακύνθου, Διονύσιος Πλέσσας (1852-1934)

1895 – 1906: Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Πατρών, Αντώνιος Παράσχης (1857 – 1944)

1907 – 1926: Κωνσταντίνος Παγώνης, Πρώην Μέγας Αρχιδιάκονος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας (1850 – 1932)

1927 – 1939: Σεβασμιότατος Αρχιεπίσκοπος Βόρειας και Νότιας Αμερικής, Μιχαήλ Κωνσταντινίδης (1892-1958)

1939 – 1965: Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Χριστουπόλεως, Ιάκωβος Βίρβος (1901- 1976)

1965 – 1997: Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Μηλιτουπόλεως, Τιμόθεος Κατσιγιάννης (1918 – 1998)

1997 – 2000: π. Παντελεήμων Κουλούρης (1969-2001) και π. Γιώργιος Καρβούνης (1977 -2002).
2000 – 2009: Επίσκοπος Ναζιανζού, Θεοδώρητος Πολυζωγόπουλος, Μητροπολίτης Λαοδικείας.

2009 – σήμερα: Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Θρόνου, π. Θεωνάς Μπακάλης

2024 - σήμερα. Πρωτοσύγκελος της Αρχιεπισκοπής π. Νήφων Τσιμαλής